Berlijn wordt tweetalig. Of, zo klinkt het tenminste. Je hoort het op straat, in gesprekken op het trottoir, en steeds vaker zie je het zelfs op de muren. Zelfs Joab Nist – oprichter van Notes of Berlin, een blog met meer dan 300.000 volgers op Instagram die afbeeldingen toont van de grappigste graffiti, krabbels en zelfgemaakte posters in de stad – erkent dit controversiële feit. Van de honderden foto’s die Notes of Berlin maandelijks ontvangt, is het aantal in het Engels en andere talen dan het Duits de afgelopen jaren enorm gestegen. Vooruitblikkend, zegt Nist dat Notes of Berlin ook een manier zou moeten vinden om inhoud in het Engels te delen (de meeste berichten en bijschriften zijn momenteel in het Duits). Officiële statistieken tonen aan dat ongeveer 35 procent van de bevolking, of 1,3 miljoen inwoners, nu buitenlandse wortels heeft, vergeleken met 25 procent tien jaar geleden. Binnen een paar jaar zou deze verhouding zelfs de indrukwekkende 38 procent allochtone bevolking van New York City kunnen overtreffen. Deze demografische realiteit, een verschuiving in wat er op straat wordt gezegd en in een groeiend aantal startups en vestigingen die eigendom zijn van expats, roept de vraag op: is Berlijn op weg om een officieel tweetalige stad te worden?
Het probleem met de tweetalige status
Berlijn, de meest multiculturele stad van Duitsland, wordt door de inwoners al als min of meer tweetalig beschouwd. Het is mogelijk om te komen door Engels te spreken en heel weinig Duits te kennen. Ik spreek vloeiend Duits na acht jaar hier, maar heb zeker te maken gehad met inwoners uit Engelssprekende landen die al veel langer in de buurt zijn en nauwelijks hun groenten en fruit kunnen afroeren (tomate telt niet mee).
Op de foto: een kartonnen bord in zowel het Engels als het Duits weerspiegelt de groeiende tweetaligheid van de stad. Fotocredit: Notes of Berlin Engels is de lingua franca in mijn kiez (buurt) in Neukölln, een gebied dat bekend staat om zijn Turkse en Arabische gemeenschappen, maar steeds meer multicultureel en ook meer gentrified wordt. Ik hoor veel Engels, maar ook Frans, Italiaans en Turks, ongeveer net zo vaak als zinnen die beginnen met der die das. Mijn buurcafés zijn Grieks en Spaans, de dichtstbijzijnde bar is van een Brit. Rondom deze delen varieert de kennis van het Duits, dus Engels loopt standaard. Problematisch is dat de toenemende prevalentie van het Engels ervoor heeft gezorgd dat veel Duitsers zich ongemakkelijk en taalkundig ontheemd voelen in hun eigen hoofdstad. Wie zou minister van Volksgezondheid Jens Spahn kunnen vergeten die verklaarde hoe irritant Engelssprekende barista’s zijn, en Berlijn een geval van mislukte integratie noemde, aangewakkerd door “elitaire hipsters”. “Wat moet het in hun eigen land vreemd en onbekend aanvoelen voor degenen, zoals mijn ouders, die nooit Engels hebben geleerd: ze komen naar hun hoofdstad en kunnen daar in sommige restaurants niet meer communiceren”, schreef hij in 2017. Spahns opmerkingen weerspiegelen een groter , het heersende Duitse debat over de vraag of Duitse culturele waarden al dan niet buitenspel worden gezet, en het grotere zwart-witdenken dat de introductie van een tweede officiële taal de lokale taal zou kunnen wegvagen. Een maand nadat zijn opiniestuk was gepubliceerd, behaalde het extreemrechtse Alternative for Germany (AfD) de verkiezingsoverwinning en werd het onderdeel van de officiële parlementaire oppositie in een campagne van xenofoob, anti-immigrantensentiment. Wat er ook op straat gebeurt, officiële tweetaligheid voor Berlijn voelt ver van de nationale politieke agenda.
“Berlijn is Duitsland niet”: een beetje geschiedenis
Berlijn, voorheen onderdeel van Pruisen, heeft echter een lange geschiedenis als zeer multicultureel en meertalig. In de 18e eeuw bestond ongeveer een derde van de bevolking uit immigranten uit plaatsen als Frankrijk (de vervolgde Hugenoten), Bohemen en Polen. Evenzo hield de Pruisische koning Frederik II zo veel van de Franse taal, dat hij deze in verschillende arena’s tot een officiële taal verhief (tot op de dag van vandaag wordt Duits nog steeds doorspekt met Franse leenwoorden als toilette en parfum).
Brandenburger Tor Pruisen was altijd volledig gescheiden van West-Europa en de Zuid- en West-Duitse staten in cultuur, geografie en religie, en Berlijn, dat relatief laat in de Pruisische geschiedenis de hoofdstad werd, was zelfs nog meer een uitbijter in zijn culturele en politieke samenstelling. legt James Hawes uit, de auteur van The Shortest History of Germany. “Als je naar de electorale kaarten van het Duitse rijk kijkt, was het altijd dit bizarre democratische eiland dat werd getransplanteerd als een Pruisische koninklijke hoofdstad.” Berlijn werd gekozen als de hoofdstad van een herenigd Duitsland om Oost en West dichter bij elkaar te brengen, maar de geschiedenis van kosmopolitisme heeft het altijd tot ‘een wereldstad, een Europese stad’ gemaakt, legt Hawes uit. Het populaire Duitse gezegde dat luidt: “Berin is Duitsland niet”, klopt nu meer dan ooit.
In Berlijn praat geld
Het kosmopolitisme van Berlijn, evenals een geaccepteerd niveau van tweetaligheid in werk- en sociale omgevingen, maken het tot een zeer aantrekkelijke plek om te wonen. De economische macht van Berlijn is tussen 2009 en 2019 met ongeveer 40 procent gegroeid, wat ook een toestroom van buitenlandse professionals met zich meebrengt die in het Engels communiceren. Het is een zegen voor lokale bedrijven zoals de onafhankelijke Engelstalige boekhandel Shakespeare & Sons. “We zijn niet zozeer afhankelijk van toeristen”, zegt eigenaar Roman Kratochvila. “Als de lockdown zes jaar geleden had plaatsgevonden, hadden we in een veel moeilijkere situatie gezeten. Ik snap het gevoel [with the newer customers] dat er iets normaals aan is [paying for an English-language] boek. Ze hebben er het geld voor.”
Op de foto: Roman Kratochvila, eigenaar van de Engelstalige boekhandel Shaespeare & Sons. Fotocredit: Shendl Copitman De toenemende gentrificatie en de kosten van levensonderhoud in Berlijn (de huurprijzen zijn in het afgelopen decennium verdubbeld) hebben geleid tot nog meer vijandigheid over de alomtegenwoordigheid van het Engels. Maar Duits is voor velen een moeilijke taal om te leren en het kan even duren voordat het niveau van het Duits dat in bureaucratische documenten wordt gebruikt, wordt begrepen, zegt Kathleen Parker. Mensen verdienen de kans om in een redelijk tempo Duits te leren, vindt ze.
Bureaucratie is geen liefdestaal
Volgens Parker zouden meer middelen en ondersteuning voor buitenlanders in het Engels de lokale bureaucratie enorm kunnen verbeteren en nieuwkomers kunnen helpen zich te vestigen (en uiteindelijk Duits te leren). De administratieve machine van Berlijn is traag en archaïsch. Hier buitenlander zijn betekent doorgaan met een oneindige lus van ambtenaren ontmoeten en op papier jagen, in een zeer complex systeem. Zelfs als vloeiend Duits spreker wordt het omgaan met bureaucratie gemakkelijker – maar niet veel. Belastingaanslagen, de fijne kneepjes van verzekeringen en hoe niets (ooit) elektronisch wordt gedaan, is constant drijfzand.
Volgens Parker zouden meer middelen en ondersteuning in het Engels de lokale bureaucratie enorm kunnen verbeteren en nieuwkomers kunnen helpen zich te vestigen. Daarom startte Parker, een Australiër die sinds 2008 in Berlijn woont, Red Tape Translations. “Elke keer als ik naar een feestje ging, kreunde er iemand over het kantoor van de buitenlander en hoe beangstigend het was”, zegt ze. “Er was niet veel in de weg van de hulp. Zelfs alle bordjes waren in het Duits.” Toen ze buitenlanders vergezelde naar visumafspraken, ontdekte ze al snel dat veel bureaucraten weinig Engels spraken of niet bereid waren. Ze zegt dat de situatie verbetert met een nieuwe golf van jongere Engelssprekende bureaucraten, maar er is meer steun nodig voor buitenlanders die vast komen te zitten in de kronkels van het systeem. Dossiers zijn net zo gefrustreerd geraakt door de daaruit voortvloeiende achterstanden, die alleen maar groter zijn geworden tijdens de pandemie van het coronavirus. Een recent wetsontwerp dat een “immigrantenquotum” voor banen in de publieke sector voorstelde, gaf mensen hoop dat er mogelijk substantiële Engelstalige ondersteuning op komst was. Het optimisme was echter van korte duur, aangezien het voorstel onlangs werd ingetrokken. Een gebrek aan precedent zou Berlijn er ook van kunnen weerhouden om op dit vlak sneller vooruitgang te boeken: Berlijn is de enige Duitse stad die ook maar enigszins in de buurt komt van tweetalig functioneren op officieel niveau. “De Berlijnse kantoren zijn tegenwoordig behoorlijk goed in het accepteren van Engelstalige documenten, terwijl je overal in Duitsland voor de meeste zaken een beëdigde Duitse vertaling nodig hebt.”
Praten het gesprek
Dus dat is het echte probleem hier: dubbel spreken. Berlijn wil een internationale stad zijn, het hof maken voor bedrijven die verhuizen vanwege de Brexit en het toerisme versterken, Elon Musk en de Tesla Gigafactory met open armen verwelkomen, maar traag en ontwijkend zijn in het steunen van nieuwkomers die het Duits nog niet onder de knie hebben.
Afgebeeld: weergave van de geplande Tesla Gigafactory met het Berlijnse merk. Fotocredit: Tesla Locals zijn begrijpelijkerwijs bang voor wissen, maar het punt is dat de tweetalige gemeenschap geen verborgen agenda of interesse heeft om het Duits af te schaffen. Een officieel tweetalig standpunt heeft het potentieel om degenen aan beide kanten van het argument ten goede te komen. Gezien de huidige politiek rond nationale identiteit, zal een officieel standpunt over tweetaligheid in de hoofdstad van Duitsland waarschijnlijk niet snel worden ingenomen. Maar als je het Joab Nist vraagt, van waar hij in de straten van Berlijn staat, zou een morgen waarin Engels en Duits allebei een erkende voet in de hoofdstad vinden, hoe dan ook onvermijdelijk kunnen zijn. “Ik denk niet dat er een weg terug meer is”, zegt hij. “In de toekomst, wanneer dat ook zal zijn, meer [communication] zal in het Engels zijn in Berlijn. Het moet anders, anders wordt het gewoon te ingewikkeld.”